In de marge van de ontwikkeling van mijn essay Inzichten in het hoe en waarom van ons succesvol bewustzijn heb ik diverse bewustzijnstheorieën van derden vergeleken met die van mijzelf. Met name om mijzelf ervan te kunnen overtuigen dat mijn bewustzijnstheorie niet toevallig als plagiaat kan worden aangemerkt. Verbazingwekkend genoeg schijnt de door mij uitgewerkte metafysische bewustzijnstheorie vrijwel uniek te zijn. Dit ondanks het feit dat het naar mijn mening vrij duidelijk is dat het bewustzijn het zintuiglijke spectrum en het instrumentarium van het onderbewustzijn toebehoort. Het bewustzijn fungeert daarbij als een zintuiglijk instrument dat er met name op is gericht om oorzaak- en gevolgrelaties duidelijker in beeld te brengen. Het bewustzijn maakt zo in combinatie met de andere zintuigen onderdeel uit van de interface tot het lerende en plastische onderbewustzijn.
Er bestaan echter ook genoeg mensen die hierover wezenlijk anders denken en zich liever tot bovennatuurlijke verklaringen wenden. En dan doel ik hierbij nog niet eens op de mainstream aan spirituele, esoterische of new age inzichten in ons bewustzijn, welke ik hieronder eerst zal behandelen.
Tijdens mijn zoektocht stuitte ik, niet geheel onverwachts, veelal op een mainstream aan spirituele, esoterische of new age inzichten in ons bewustzijn. Een daarbinnen regelmatig terugkerend thema vormt de veronderstelling dat de wereld zich momenteel op het kantelpunt van een collectief veranderend bewustzijn bevindt en dat een nieuwe dageraad aanstaande is. Met andere woorden, de grootste ellende ligt achter ons en het gaat allemaal goed komen. Saillant detail, dit wordt al gezegd zo lang als ik leef en veel, veel langer. De verlichting ligt iedere keer net om de hoek of net achter de horizon. Het betreffen niettemin doorgaans onschuldige boodschappen van hoop, troost en liefde. Mijns inziens vormt een dergelijke mainstream aan inzichten in ons bewustzijn voor veel mensen een verzamelplaats voor een persoonlijke zoektocht naar zingeving en een alternatief voor traditionele religies. Persoonlijk heb ik er niet zo veel mee, maar het vormt voor veel mensen blijkbaar een houdbaar surrogaat voor de materialistische, wetenschappelijke en evolutionaire werkelijkheid. Ieder zijn waarheid zou ik zo zeggen.
Qua bewustzijnsinzichten ben ik er echter weinig mee opgeschoten, want ik ben de mening toegedaan dat noch religies, noch esoterische uitgangspunten daarover veel zinnigs te melden hebben. De boodschap van hoop, troost en liefde is in essentie natuurlijk een goede, maar heeft weinig betekenis in de zoektocht naar een materialistisch, wetenschappelijk en evolutionair kader voor bewustzijn. Evolutie gaat niet over hoop, troost en liefde, maar is in laatste instantie gewoon het resultaat van chemie, biologie en statistiek. Degenen die beter zijn aangepast aan de omgeving overleven en planten zich voort. Diegenen die minder goed zijn aangepast sterven een voortijdige dood of planten zich niet of nauwelijks voort. Evolutie is niet emotioneel, maar gewoonweg het resultaat van biologie en abstracte kansberekening. Wat het mijns inziens zeker niet minder schitterend of overweldigend maakt, hoewel ook hierover de meningen ongetwijfeld sterk zullen verschillen.
In het algemeen beschouw ik de eerder aangehaalde mainstream aan bewustzijnsinzichten als een onschuldig en geenszins kwalijk fenomeen. Ook valt nog maar te bezien of het hier om zgn. bovennatuurlijk verklaarde fenomenen gaat. Een collectief bewustzijn kan namelijk ook heel goed verklaard worden op grond van de optelsom en de onderlinge interactie van vele individuele bewustzijns. Al met al ervaar ik deze mainstream aan bewustzijnsinzichten dan wel niet zozeer als wetenschappelijk, maar ook niet persé als bovennatuurlijk.
In tegenstelling tot de hierna te behandelen theorieën van voorheen gerenommeerde wetenschappers. Naast de esoterische mainstream aan bewustzijnsinzichten ben ik namelijk tegelijkertijd op een curieuzer en mijns inziens veel kwalijker fenomeen gestuit. Het gaat dan met name om wetenschappers welke, denkelijk vanwege een vooralsnog uitblijvende logische wetenschappelijke verklaring voor het bewustzijn, menen te moeten vluchten in het mystieke, spirituele en bij uitstek bovennatuurlijke. Uitmondend in een disfunctionele poging hunnerzijds om het bewustzijn te proberen te verklaren op grond van het mystieke, spirituele en bij uitstek bovennatuurlijke. Om hier vervolgens uitgebreid over te gaan publiceren om hun disfunctionele bovennatuurlijke zienswijze breder aanhangig te maken.
Het is alsof Newtoniaanse wetenschappers proberen een spirituele of esoterische verklaring voor het fenomeen zwaartekracht aan te voeren, omdat zwaartekracht zich nu eenmaal niet liet verklaren op grond van de traditionele zwaartekrachtwetten van Newton. Een veel gebruikte methode binnen de esoterie is overigens dat er verwezen wordt naar analogieën op grond van de kwantummechanika. Waar de kwantummechanika uiteindelijk de grondvesten van de zwaartekracht grotendeels wel afdoende kon verklaren, zou diezelfde kwantummechanika nu tevens de grondvesten van een bewustzijnstheorie moeten verklaren. Echter kwantummechanika toegepast als pleister voor het vooralsnog onbevattelijke is natuurlijk volstrekt betekenisloos en van generlei waarde.
Dergelijke wetenschappers in kwestie hebben doorgaans de neiging om de hun voorheen toegekende autoriteit op een bepaald gebied actief te misbruiken. Waarschijnlijk niet geheel toevallig betreffen het daarbij vaker deels uitgerangeerde wetenschappers of wetenschappers die binnen een afzienbare tijd met pensioen gaan. Soms lijkt er zelfs sprake te zijn van een uitgekiende carrièreswitch. Zonder in te gaan op de specifieke ins en outs van hun bewustzijnstheorieën, deze kunt u immers eenvoudig online vinden, wil ik om mijn punt te maken enkele bekende voorbeelden van dergelijke pseudo-wetenschappers aanhalen.
Bekende voorbeelden van dergelijke pseudo-wetenschappers zijn Neurochirurg Eben Alexander, Cardioloog Pim van Lommel en Hoogleraar ontwikkelingsstoornissen Sarah Durston. Zij hebben in zoverre gemeenschappelijk dat ze stuk voor stuk claimen dat het bewustzijn volgens hen te complex en te ingewikkeld is om te kunnen verklaren op grond van de structuur van de hersenen alleen. In plaats van te trachten bij te dragen aan een wetenschappelijke bewustzijnstheorie verwijzen ze het bewustzijn gemakshalve naar het domein van het bovennatuurlijke. Eben Alexander en Pim van Lommel hebben hun bewustzijnstheorieën in boekvorm gepubliceerd en houden hierover regelmatig presentaties.
Eben Alexander moest als neurochirurg gedwongen stoppen na het herhaaldelijk maken van ernstige fouten. Pim van Lommel schreef zijn theorieën op in de aanloop naar zijn pensioneren. Wat er precies mis is met Sarah Durston laat zich nog niet zomaar raden, maar toch durf ik haar wel in hetzelfde rijtje te plaatsen. Ten faveure van Sarah Durston moet nog wel worden gezegd dat ze zich nog geen volledige bewustzijnstheorie heeft toegeëigend. Ze heeft zich in zoverre slechts uitgelaten over het feit dat ze denkt dat de hersenen op zichzelf bewustzijn onvoldoende kunnen verklaren. Niettemin wel een boude veronderstelling voor een Hoogleraar ontwikkelingsstoornissen, dunkt mij? Sarah Durston stelt in Dagblad Trouw: De zoektocht naar een bewustzijn: ‘We hebben geen goede definitie van wat leven is’.
Zou het een en ander te maken kunnen hebben met een gefrustreerde en misplaatste hang naar macht en geldingsdrang of betreft het hier veel meer een zoektocht naar zingeving? Niets menselijks lijkt hen daarbij vreemd te zijn, omdat veel religies volgens sommige antropologen vermoedelijk ooit op precies dezelfde manier in het leven zijn geroepen. Door hooggeplaatsen die hun maatschappelijke autoriteit aanwendden in een zoektocht naar macht, geldingsdrang of zingeving.
Daarnaast is het wellicht ook te wijten aan een vorm van onversneden ongeduld naar een logische verklaring voor het bewustzijn? Maar veronderstel toch eens dat Charles R. Darwin en consorten zich zouden hebben laten verleiden door de menselijke behoefte om zaken mystiek, spiritueel of bovennatuurlijk te verklaren. Waar hadden wij dan nu gestaan qua kennis van de ontstaansgeschiedenis van de soorten? Misschien wel aan de vooravond van de nieuwste publicaties van ‘De erfzonde van de dinosauriërs’ of ‘De schande van de dodo’s’!
Het komt er in essentie op neer dat de bovenstaande wetenschappers – ik kan ze slechts nog met bezwaard gemoed zo noemen – stellen dat onze hersenen onvoldoende aanknopingspunten bieden om het bewustzijn afdoende te verklaren. Vervolgens zetten ze overeenkomstig het adagium ‘a giant step for mankind, but a small step for a disfunctional scientist’ een volstrekt irrationele en wetenschappelijk onverantwoorde reuzenstap door te stellen dat onze hersenen daarom hoogstwaarschijnlijk als een ontvanger voor bewustzijn functioneren. Ze stellen dat er wel sprake moet zijn van zoiets als een collectief, universeel en goddelijk bewustzijn, waarop onze hersenen afstemmen als ware het een radio-ontvanger.
Want het is volgens hen immers volstrekt ondenkbaar dat onze hersenen uit zichzelf zoiets zuivers, moois en complex als bewustzijn zouden kunnen genereren. En zo zijn we dus weer grotendeels terug bij af. De mensheid en het dierenrijk vormen het slijk der dingen en in alle zuivere, mooie of complexe zaken kan alleen maar worden voorzien door het goddelijke. Waar heb ik dat toch eerder gehoord? Oh ja, gedurende mijn laatmiddeleeuwse veroordeling voor de Spaanse inquisitie!
Met name het gemak waarmee dergelijke pseudo-wetenschappers de wetenschap afserveren en het bovennatuurlijke in combinatie met hun eigen ego, onderbuikgevoel of ongeduld als leidraad durven te nemen, irriteert mij mateloos. Iets vooralsnog niet kunnen bevatten, hoeft toch niet in te houden dat je er goddelijke kwalificaties aan toekent? Niet in de laatste plaats neem ik ze daarbij kwalijk dat ze actief misbruik maken van de onvervulde behoefte aan hoop, troost en liefde van veel mensen. En dat weten ze drommels goed. Het is immers niet voor niets dat hun publicaties en presentaties veelal in vruchtbare aarde vallen bij een bepaalde doelgroep. Einde van het liedje is gewoonweg weer de zoveelste esoterische stroming die niet veel afwijkt van de gangbare spirituele, esoterische of new age inzichten over ons bewustzijn. Deze keer gelardeerd met het sausje van een zgn. bevlogen en ten langen leste bekeerde wetenschapper.
Zie je nu wel, zullen veel new age-adepts denken, de wetenschap kan lang niet alles verklaren en dit alleen al is koren op hun molen. Dit ondanks het merkwaardige feit dat de meeste new age-adepts, deze gevallen wetenschappers incluis, binnen hun bekerings- en overtuigingssystematiek te pas en te onpas gebruik maken van pseudo-wetenschappelijke en zelfs wetenschappelijke feiten en argumenten. Dat wil zeggen, zolang dit hen maar te pas komt binnen hun santenkraam van spirituele en esoterische feiten en argumenten over verlichting. Hun bekerings- en overtuigingsdrang gaat daardoor meestal ernstig voorbij aan de feiten.
In laatste instantie betreft het bewustzijn iets dat volgens mij prima metafysisch te verklaren is vanuit de bekende materialistische, wetenschappelijke en evolutionaire kaders. Op een eendere of juist op een hele andere manier, maar in ieder geval altijd volgens de lijnen van materialistische, wetenschappelijke en evolutionaire uitgangspunten. Uitgangspunten die ik ook binnen mijn recente essay heb geprobeerd te volgen.
Het naakte feit alleen dat er vooralsnog geen adequaat wetenschappelijk model van het bewustzijn voorhanden is, betekent niet dat het in essentie niet te verklaren valt. Uit pseudo-wetenschappelijke verklaringen vanuit voorheen wetenschappelijke hoek spreekt vooral enorm veel amateurisme, ongeduld of de wens om snel te scoren. Iedere wetenschapper volstrekt onwaardig.
Tenslotte betekent het regelmatig in het geweer gebrachte mystieke zesde zintuig van mensen volgens mij weinig anders dan een hoog ontwikkeld omgevingsbewustzijn. Een omgevingsbewustzijn dat we uiteindelijk volledig zullen kunnen toeschrijven aan de vooralsnog onbewuste kwaliteiten van de ons al bekende zintuigen en ons bijzondere brein.
[Fotocredits – kentoh © Adobe Stock]
Art ziet zichzelf als onderzoeksjournalist en doorgrondt het liefst thema's die anderen volgens hem laten liggen. Verklarende en verdiepende artikelen vormen zijn stijl. Hij schuwt ingewikkelde materie daarbij niet.