Ik struikel al jaren over het begrip toeval. Het zinnetje, toeval bestaat niet is voor mij bijna een cliché geworden. Ik geloof er niet in en steeds meer blijkt dat toeval volstrekt logisch is. Nu schijnt het onbetwiste opperhoofd van het hedendaagse voetbal, Johan Cruijff, ooit deze zin te hebben uitgesproken. Begrepen werd hij nauwelijks in zijn tijd maar zij die hem hebben meegemaakt zijn het er allen over eens, Johan had altijd gelijk. Dat ‘toeval is logisch’ veel verder reikt dan voetbal is mij al jaren duidelijk. Wat als toeval geen afwijking is, maar misschien wel een vanzelfsprekend onderdeel is van het systeem? Wat als wat we als ‘origineel’ beschouwen, eigenlijk de uitzondering is op een steeds strakker geoptimaliseerde wereld.
Zoekend naar de juiste metafoor is het achteraf een inkopper als je design als uitgangspunt neemt. Soms lijken dingen wel heel verdacht veel op elkaar. Goedkoop jatwerk, toevallig of heeft het te maken dat dingen die op elkaar lijken onderdeel zijn van het systeem. Laten we wat dat betreft over de schutting kijken in de wereld van design en dan specifiek in de automotive industrie, misschien is daar toeval inderdaad geen afwijking. Toeval is immers logisch en lijkt deze gedachte actueler dan ooit.
Kijk naar nieuwe auto’s. Het ene model lijkt verdacht veel op het andere. Niet alleen binnen merken, maar ook tussen merken die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben. De verschillen tussen een Tesla Model 3, een BYD Seal of een Hyundai Ioniq 6 zijn flinterdun geworden. Niet omdat ontwerpers lui zijn, maar omdat het systeem ze in dezelfde richting duwt.
Elektrische auto’s moeten immers voldoen aan aerodynamische optimalisatie (voor de maximale actieradius), steeds meer aangescherpte veiligheidsvoorschriften (denk bijv. aan botsproeven en voetgangersveiligheid), productiekosten wat zorgt voor platform denken en modulaire onderdelen en als laatste consumentenverwachtingen, een auto moet immers herkenbaar zijn, niet te radicaal en ook niet te saai. Die laatste is een uitdaging waar toeval wordt gemanipuleerd. Je gaat op safe als je niet te veel afwijkt van de norm.
Voeg daar nog AI-gestuurde design-tools aan toe, die op basis van duizenden data-punten ‘voorspellen’ wat mensen mooi vinden, en je eindigt met auto’s die allemaal logisch zijn, maar zelden verrassend.
Voor je het weet lijken de BYD Seal op de Tesla Model 3, de Hyundai Ioniq op de Mercedes EQE, de Peugeot e-3008 op de Polestar 3 en de Lucid Air op de NIO ET7. Wat die laatste betreft hebben we het over premium sedans uit de VS en China. Beide gladgestreken, met een futuristische neus zonder grille, smalle LED-koplampen, vloeiend dak en een breed postuur. Bedenk dat de designers werkten vanuit totaal verschillende culturen, maar kwamen wel beiden tot bijna identieke eindresultaten.
En dat is niet omdat iemand dat bedacht heeft, maar omdat het haast niet anders kan. Wat wij toeval noemen ‘hé, die lijken wel verdacht veel op elkaar’, is in werkelijkheid een logisch gevolg van tientallen parallelle keuzes die dezelfde richting op wijzen.
In die zin is design al lang geen vorm van vrije expressie meer. Het is een uitkomst. Een resultaat van honderden rationele keuzes al of niet bedacht door AI die allemaal kloppen maar die samen tot een te grote mate van voorspelbaarheid leiden. En dat is precies de reden waarom ‘toeval’ zo belangrijk is. Misschien is wel toeval dat dat ene ontwerpbesluit echt nergens op slaat maar het wel net anders maakt. Een lijn die net niet klopt of een fout in het proces die toch iets bijzonders oplevert. Of is het de ontwerper die zich niets aantrekt van de regels en daardoor iets maakt wat je nog niet eerder hebt gezien. En dat is niet ondanks het systeem, maar dankzij de ruimte die hij erbinnen wist te vinden.
Toeval is bijna revolutionair. Een foutje in de code, een menselijke gril, een onverwacht inzicht. Het bijzonder is dat juist die ‘fout’ iets nieuws kan starten. Veel innovaties zijn geboren uit toeval. Bekende voorbeelden zijn Post-it en penicilline (door Sir Alexander Fleming). De iconische scrollwheel van de eerste iPod was geen gepland meesterwerk. Het ontstond als praktische oplossing voor snelle navigatie, simpel, rond, intuïtief. Pas achteraf bleek het geniaal. Een geweldig voorbeeld van toeval dat logisch werd. Soms voortgekomen uit fouten of zijwegen die bleken te werken. En dat geldt ook voor design. De kracht van toeval zit in het feit dat het het systeem uitdaagt en ruimte maakt voor nieuwe logica. Zoals een auto met een rare lijn plotseling iconisch blijkt.
Zelfs in kunstmatige intelligentie zie je het gebeuren, generatieve modellen ontwerpen logo’s, websites en zelfs auto’s op basis van wat het geleerd heeft. Maar dat leren is niets anders dan het herkennen van patronen in bestaand werk. Dus zelfs de AI komt als je het haar zelf laat doen met vormen die er logisch uitzien. Niet radicaal anders, maar gemiddeld. Geoptimaliseerd, veilig en oh zo herkenbaar. Toeval bestaat niet, vergeet die maar, toeval is logisch.
Besef dat in een wereld waar AI steeds meer ontwerpen bepaalt, toeval misschien wel het laatste bastion is van echte creativiteit. Niet omdat het beter is dan logica maar omdat het spannender is.
Want ja ’toeval is logisch’ maar juist daarom moeten we het blijven koesteren.
[Fotocredits – © GreenOptix – Adobe Stock]
