De afgelopen tijd werd onze samenleving geconfronteerd met extreem supportersgeweld rondom voetbalwedstrijden, agressie en geweld tijdens een woonprotest in Rotterdam alsmede bij diverse coronaprotesten in het land. Dit betreft dan nog slechts de balans van de afgelopen paar weken. In zijn algemeenheid lijkt er sinds de rellen rondom de invoering van de avondklok begin 2021 een flinke verharding van agressie en geweld jegens de autoriteiten en de politie te hebben plaatsgevonden. Ik houd daarom mijn hart vast voor de aanstaande jaarwisseling. Deze zou wel eens alle voorgaande records kunnen gaan breken, vrees ik!
Een trend die eveneens zichtbaar is geworden, vormt de toename van bedreigingen via onder meer sociale media. Sinds het begin van de vaccinatiecampagne tegen COVID-19 kan iedereen die al te duidelijk stelling neemt in de vaccinatiediscussie potentieel het slachtoffer worden van bedreigingen via onder meer sociale media. Hetzelfde geldt voor willekeurig welke andere discussie over een heet hangijzer. Steeds vaker zijn wetenschappers, journalisten en gezagsdragers hiervan het spreekwoordelijke haasje. Journalisten worden bovendien steeds vaker fysiek lastig gevallen of zelfs mishandeld.
Aan klare analyses met betrekking tot een dergelijke verontrustende toename van agressie, geweld en bedreigingen ontbreekt het vooralsnog. Het blijft bij de relatief vage constateringen dat de coronacrisis in het algemeen en de op enig moment doorgevoerde coronaversoepelingen in het bijzonder voor sommige individuen en groepen blijkbaar voldoende aanleiding vormen om helemaal los te gaan.
Op het eerste gezicht zijn beide ontwikkelingen duidelijk toe te schrijven aan de toegenomen polarisatie binnen onze samenleving als gevolg van de coronacrisis. Het vergt bepaald geen hogere wiskunde om te constateren dat de verdeeldheid binnen onze samenleving sterk is toegenomen als gevolg van de coronamaatregelen. Vanwege het feit dat deze maatregelen iedereen raken, heeft iedereen er wel een mening over en dat voedt vanzelfsprekend de verdeeldheid. Daarnaast speelt er een fenomeen dat de polarisatie niet zozeer voedt, maar wel lijkt te versterken. Een fenomeen dat naar mijn stellige overtuiging – veel meer dan we met zijn allen lijken te beseffen – daardoor wezenlijk bijdraagt aan deze polarisatie. Dit fenomeen betreft de digitale filterbubbel. Concrete conclusies hierover trek ik overigens pas binnen het laatste deel van dit artikel. Daaraan voorafgaand nu eerst een nadere uitleg over binnen onze maatschappij voorkomende analoge en digitale filterbubbels.
De filterbubbel als zodanig is geen nieuw fenomeen en minstens zo oud als de mensheid zelf. De filterbubbel is een gedeeltelijk afgeschermde omgeving die individuen dynamisch selecteert op eender gedrag en min of meer dezelfde meningen. De analoge filterbubbel valt het beste te omschrijven als een subcultuur die individuen gedeeltelijk afschermt of loszingt van de binnen een samenleving aanwezige diversiteit. Als gevolg daarvan selecteert en versterkt de filterbubbel gedeeld gedrag en gedeelde meningen.
De selectie en de versterking werken beide volgens het principe van wederzijdse aantrekking. Qua selectie betekent dit, dat voornamelijk die individuen tot een bepaalde filterbubbel worden aangetrokken die belangrijke persoonskenmerken delen met binnen deze filterbubbel reeds aanwezige leden. Qua versterking betekent dit, dat als leden – eenmaal onderdeel van een bepaalde subcultuur – in overwegende mate worden geconfronteerd met bepaald gedrag of bepaalde meningen er dan een gerede kans bestaat dat dergelijk gedrag of dergelijke meningen op termijn dominant worden binnen de desbetreffende subcultuur. Dit is het gevolg van groepsprocessen en groepsdruk en werkt vanzelfsprekend evenzeer de andere kant op.
Een en ander is niet zwart-wit en hangt sterk af van het feit of de leden van een bepaalde subcultuur regelmatig in contact komen met de binnen een samenleving bestaande diversiteit. Dit hangt uiteindelijk vooral af van de sociale contacten en verbanden waarbinnen de afzonderlijke leden zich begeven. De analoge filterbubbel is daarom doorgaans lang niet zo krachtig als zijn digitale evenknie kan zijn. Sociale verbanden zijn voor de meesten van ons talrijk en dienen zich vaak heel verschillend aan binnen gezin, familie, vrienden, vereniging, werk, etcetera. Om sterk te kunnen worden beïnvloed door een analoge subcultuur moet iemand zich daarom op zijn minst sterk afzonderen van zijn of haar overige bestaande sociale contacten en verbanden.
Sektes vormen misschien wel de beruchtste vorm van een extreme subcultuur annex extreme filterbubbel en gaan niet toevallig meestal gepaard met een bijna volledige afzondering van oorspronkelijk bestaande sociale contacten en verbanden. Tenslotte bestaan er per definitie ontelbaar veel verschillende subculturen binnen elke samenleving, waarvan de meerderheid volstrekt onschuldig is en onderdeel uitmaakt van het leven van alle dag. Slechts een hele kleine minderheid onderscheidt zich door de ontwikkeling van extreme ideeën, agressie, geweld of andersoortige maatschappelijke nachtmerries.
Sinds de opkomst van het internet en dan met name sinds de opkomst van sociale media zijn subculturen – ik noem ze vanaf hier consequent filterbubbels – gemakkelijker dan ooit vorm te geven. Sociale media maken het mogelijk om filterbubbels naar persoonlijke smaak en voorkeur te selecteren en in te richten. Op deze manier vindt iedereen altijd en overal gelijkgestemden. Omdat je op het internet daarnaast volledig anoniem van overige sociale contacten en verbanden kunt functioneren, minimaliseer je daarmee potentieel de invloed die dergelijke sociale contacten en verbanden op jouw online gedrag en denken hebben.
De digitale filterbubbel vormt daarom een veel krachtiger equivalent dan de analoge subcultuur en ze is er bovendien bij uitstek op toegerust om te verleiden en te polariseren. Dit vormt namelijk het achterliggende verdienmodel van de meeste sociale media. Waar de analoge wereld meestal nog voldoende ‘checks and balances’ kent in relatie tot bezinning en waarheidsvinding, is het maar de vraag of de digitale wereld met zijn neiging tot verleiden en polariseren eveneens voldoende ‘checks and balances’ biedt? Wij zijn geëvolueerd in een omgeving van analoge subculturen en slagen er – op enkele excessen na – meestal prima in om deze in harmonie te brengen met onze plek binnen de samenleving. De in beginsel al veel krachtigere digitale filterbubbels blijken ook nog eens met opzet te zijn ontworpen om te verleiden en te polariseren. Als gevolg daarvan zijn ze potentieel veel lastiger in harmonie te brengen met onze plek binnen de samenleving. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat digitale filterbubbels en hun respectievelijke leden relatief gezien veel vaker maatschappelijk ontsporen.
Hiermee zijn we terug bij het begin van mijn artikel, waarin ik de toegenomen agressie en geweld jegens de autoriteiten en de politie en het toegenomen aantal bedreigingen aan het adres van wetenschappers, journalisten en gezagsdragers aan de orde stelde. Ik zie duidelijke aanwijzingen dat de effecten van digitale filterbubbels op ons gedrag en onze meningen gedurende het afgelopen jaar sterk zijn gegroeid. Dit is het waarschijnlijke gevolg van het feit dat we vanwege de lockdowns langdurig en veel sterker dan voorheen zijn teruggeworpen op onze digitale filterbubbels. Zoals al eerder aangegeven, lijken digitale filterbubbels met name hun stempel te drukken door bestaande vormen van polarisatie botweg te versterken. Dat wil zeggen, door feitelijk iedereen een megafoon aan te reiken en tegelijkertijd iedereen met een polariserend standpunt hiervan op de hoogte te brengen. Dat is o.a. wat algoritmes binnen sociale media doen.
Ik durf daarom wel te stellen dat de huidige toename van geweld, agressie en bedreigingen deels valt te relateren aan sociale media en hun respectievelijke filterbubbels. Dergelijke in essentie chaotische systemen kenmerken zich niet zelden door in relatief korte tijd grote sprongen in hun meetbare invloed te ondergaan (i.c. chaostheorie). Helemaal onder invloed van een externe trigger, zoals de wereldwijde coronacrisis. Niettemin zijn er met betrekking tot de toegenomen agressie, geweld en bedreigingen waarschijnlijk nog jaren van wetenschappelijk onderzoek nodig om onomwonden vast te kunnen stellen dat ze inderdaad wezenlijk samenhangen met sociale media en hun respectievelijke filterbubbels. Jij en ik hebben dan tenminste het voordeel dat we kunnen zeggen: Dat wisten wij toch al lang!?
Of dit een fenomeen van voorbijgaande aard betreft? Ik durf er weinig over te zeggen, maar ik ben oprecht bang van niet. Met verleiding en polarisatie als verdienmodel moet je maar afwachten of een maatschappelijke trend als deze nog weer valt te keren. Daarnaast houd ik mijn hart vast voor de mogelijke gevolgen van de toekomstige ‘metaverse’, zoals recent voorgespiegeld door Facebook (Meta). Het leidt mogelijkerwijs tot nog krachtigere digitale filterbubbels die het potentieel hebben om individuen nog sterker los te zingen van hun natuurlijke sociale omgeving met alle potentiële maatschappelijke gevolgen van dien. Waarbij agressie, geweld en bedreigingen ongetwijfeld het meest in het oog zullen springen, maar misschien slechts het topje van een enorme ijsberg en maatschappelijke nachtmerrie blijken.
Het is niet toevallig dat het internet en de sociale media regelmatig figureren in dystopische films aangaande onze toekomst. Derhalve schreef ik al eerder een artikel over de actuele gevaren van sociale media.
[Fotocredits – REDPIXEL © Adobe Stock]
